Włodzimierz Koskowski – histamina, Lwów i Edynburg

Włodzimierz Koskowski – histamina, Lwów i Edynburg

dr hab. Ryszard Witold Gryglewski, prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Katedra Historii Medycyny UJ CM

Syn Bronisława, profesora farmacji stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego i Stefanii z Tyszowskich, przyszły profesor farmakologii doświadczalnej Włodzimierz Koskowski przyszedł na świat w Łaszczowie koło Tomaszowa Lubelskiego 29 lipca 1893 roku. Miastem, w którym przyszło mu się uczyć i pracować, był Lwów. Uczeń VIII Gimnazjum, w 1911 roku złożył z powodzeniem egzamin dojrzałości, podejmując wówczas decyzję o zapisaniu się na Wydział Lekarski tutejszego uniwersytetu. Lwowska uczelnia świeciła wówczas jasnym blaskiem nazwisk profesorów, których dorobek badawczy był znany nie tylko na ziemiach polskich, ale w Europie i na świecie. Szczególne zainteresowanie studenta Koskowskiego budziły nauki eksperymentalne. Fizjologię wykładał uczeń odkrywcy adrenaliny Napoleona Nikodema Cybulskiego, Adolf Beck, sam owiany sławą jednego z prekursorów neurofizjologii mózgu. Farmakologię Leon Popielski, który jeszcze w 1916 roku otworzył drogę do poznania oddziaływania histaminy na wydzielanie żołądkowe, będąc na tym polu absolutnym prekursorem w nauce światowej. Nie dziwi zatem, że nie mając jeszcze dyplomu w ręce Koskowski zaczął pracę w zakładzie Popielskiego, od 1917 roku jako asystent profesora. W rok później uzyskał tytuł doktora wszechnauk lekarskich.

Młody, dobrze się zapowiadający badacz, miał możność odbycia staży naukowych w Paryżu oraz Lozannie. W trakcie pobytu w stolicy Francji pracował w Instytucie Pasteura, a także słuchał wykładów laureata Nagrody Nobla Charlesa Richeta. W 1922 roku powierzono Koskowskiemu kierownictwo Katedry Farmakologii Doświadczalnej na Uniwersytecie Lwowskim, a w dwa lata później habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim i uzyskał stały etat docenta w zakresie farmakologii doświadczalnej. Już w 1925 roku przyznano mu profesurę nadzwyczajną, co wiązało się z kierownictwem rzeczywistym katedry. Uzwyczajnienie profesury nastąpiło w 1936 roku.

W obszarze jego zainteresowań badawczych w pierwszym rzędzie znajdowała się problematyka wiążąca się z efektami terapii farmakologicznej schorzeń oraz zmian powstałych w przewodzie pokarmowym, a także analiza mechanizmów działania leków naczyniowych. Całość tych zagadnień rozpatrywał w perspektywie fizjologii oraz patofizjologii procesów trawiennych i dynamiki zaburzeń krążenia krwi.

Dzięki wszechstronnej wiedzy i żywym kontaktom z zagranicznymi ośrodkami naukowymi Koskowski mógł stale unowocześniać swój program badawczy i metodykę prowadzenia eksperymentów.

Jeszcze będąc asystentem Popielskiego, przeprowadził eksperymentalny dowód, że hipotensja pohistaminowa jest warunkowana w pierwszym rzędzie hamującym działaniem histaminy na zakończenia nerwów współczulnych. Jednym z wniosków płynących z tych doświadczeń było wskazanie na możliwość istnienia receptorów histaminowych, jakkolwiek samego pojęcia wówczas Koskowski nie użył, choć poprawnie opisał sam mechanizm ich funkcjonowania. Szczególne zasługi położył w dowiedzeniu, w tym dzięki doświadczeniom przeprowadzonym na samym sobie, że istnieje ścisły związek między histaminą a wydzielaniem żołądkowym u ludzi. W ich trakcie opisał niedostrzeżone wcześniej zjawisko oddziaływania histaminy na mechanizm sekrecji soku jelitowego, a także zbadał wpływ histaminy na zmiany zachodzące w ciśnieniu krwi.  Jedną z prac podsumowujących wyniki prowadzonych w tym kierunku doświadczeń, był opublikowany w 1932 roku na łamach „Polskiej Gazety Lekarskiej” artykuł zatytułowany Rola histaminy w nadciśnieniu tętniczym. Jeszcze w latach 1920-tych, współpracując w tym zakresie z francuskim klinicystą Paulem Carnotem oraz Liberetem po raz pierwszy na świecie dał ścisłe dowody na kluczowe znaczenie histaminy w wydzielaniu żołądkowym i jelitowym u człowieka. W 1927 roku na łamach „Polskiej Gazety Lekarskiej” w artykule zatytułowanym O bodźcach wydzielniczych żołądka i jelit w sposób usystematyzowany przedstawił stan ówczesnej wiedzy o naturze bodźców wydzielniczych i mechanizmach przez nie uruchamianych. Wskazywał na współistotność bodźców psychicznych, chemicznych, mechanicznych i hormonalnych, których udział i współudział w procesach wydzielniczych żołądka i jelit zaprezentował w oryginalnym, czterostopniowym modelu.

Do Koskowskiego należy również odkrycie, że nikotyna wpływa na mięsień sercowy za pośrednictwem zwojów nerwowych, nie zaś przez zakończenia nerwów błędnych, co było dotąd powszechnie przyjętą regułą. Problematyka związana z paleniem tytoniu i nikotynizmem była kolejnym obszarem stałych zainteresowań lwowskiego farmakologa. Już w 1925 roku wydał czterdziestostronicowe opracowanie zatytułowane O nikotynie i paleniu tytoniu, w którym jednoznacznie dowodził szkodliwości palenia tytoniu, jak również jego żucia oraz zwyczajowego „zażywania tabaki”. Systematycznie omawiał wpływ nikotyny na poszczególne narządy i układy, wskazując na karcinogenne właściwości tytoniu. Jednocześnie dał tutaj krótki zarys historii obecności tytoniu w cywilizacji i kulturze człowieka. W trzydzieści lat później, już na emigracji wydał obszerniejszą, blisko trzystustronicową monografię The Habit of Tobacco Smoking, która była pogłębioną analizą zawartej w tytule problematyki, odnoszącą się ponownie do historii kultury palenia tytoniu oraz konsekwencji zdrowotnych stąd wynikających. Warto podkreślić, że było to pierwsze tak wszechstronne opracowanie tej problematyki w literaturze przedmiotu.

Przez wiele lat wspólnie ze specjalizującym się w zakresie toksykologii Józefem Dadlezem badał podstawy mechanizmu powstawania gorączek, proponując własną klasyfikację gorączek eksperymentalnych, dowodząc istotnego znaczenia różnych substancji i związków chemicznych w prowokowaniu intensywnych zmian na poziomie metabolicznym, co w konsekwencji miało wpływ na rozwój gorączek obwodowych. Wyniki eksperymentów prowadzonych na zwierzętach szczegółowo zaprezentował w kilku publikacjach. Interesowały go również zagadnienia wiążące się bezpośrednio z balneologią, w tym pionierskie analizy farmakodynamiki wód borowinowych i ich skuteczności w leczeniu farmakologicznym różnych schorzeń. W drugiej połowie lat 1930-tych podjął badania doświadczalne nad wpływem kąpieli borowinowych na wzrost poziomu adrenaliny we krwi oraz zjawisko histaminemi, co jak wskazywał należy brać pod uwagę przy kształtowaniu programów leczenia balneologicznego. Warto odnotować, że Koskowski był inicjatorem modernizacji i rozbudowy uzdrowiska Morszyn k. Stryja. Wśród kierunków badawczych Koskowskiego wskazać należy i ten koncentrujący się wokół farmakologicznej charakterystyki patofizjologii wstrząsu.

W uznaniu dorobku badawczego w 1933 roku prof. Koskowski został wybrany członkiem korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności (PAU). Jej członkostwo rzeczywiste przyznano mu w 1945 roku. W 1946 roku został członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (TNW).

Wybuch drugiej wojny światowej zastał go we Lwowie. Zmobilizowany jako lekarz wojskowy brał udział w kampanii wrześniowej, a następnie podzielił los wielu żołnierzy dotarłszy najpierw do Francji, a po jej klęsce latem 1940 roku, znalazł się w Wielkiej Brytanii. Tu stał się jednym z aktywnych inicjatorów powstania Polskiego Wydziału Lekarskiego na uniwersytecie w Edynburgu, który z jednej strony miał umożliwić Polakom kontynuację i ukończenie przerwanych przez wojnę studiów medycznych, z drugiej podjęcie nauki tym wszystkim, którzy wiązali swoją przyszłość z zawodem lekarza. Koskowski wszedł w skład komitetu organizacyjnego Polskiego Wydziału Lekarskiego, a w latach 1941–1947 kierował Katedrą Farmakologii Fizjologicznej na edynburskiej uczelni. Jednocześnie piastował urząd przewodniczącego Polskiego Czerwonego Krzyża w Londynie. Później zaś, w latach 1949-1963 podjął się kierowania Katedrą Farmakologii i Fizjologii uniwersytetu w Aleksandrii w Egipcie. Tu kontynuował prace nad wpływem różnych bodźców chemicznych i fizycznych na sekrecję histaminy oraz jej oddziaływania w zmiennych warunkach eksperymentalnych na strukturę fizjologii przewodu pokarmowego.  Badał między innymi zależność poziomów obecnej we krwi insuliny na mechanizmy wydzielnicze w żołądku oraz jelitach, oddziaływanie inhibitorów histaminy na dynamikę wydzielniczą soków żołądkowych czy długoczasowe efekty promieniowania ultrafioletowego na procesy wydzielnicze soku żołądkowego.

Po przejściu na emeryturę wrócił do Wielkiej Brytanii i osiadł w Swindon, mieście położonym hrabstwie ceremonialnym Wiltshire. Zmarł 20 maja 1965 roku.

Bibliografia:

• Kubikowski, J. Teuchmann, Z. Kleinrok (1997), Prof. doktor med. Włodzimierz Koskowski (1893–1965) [w:] A. Danysz (red.) Historia Farmakologii w Polsce, Warszawa:405–407.
• Śródka (1995) Uczeni polscy XIX-XX stulecia, Aries, Warszawa; 2: 279–281.
• Śródka (1988), Wkład uczonych polskich w badania nad rolą histaminy w czynnościach fizjologicznych i patologicznych przewodu pokarmowego i układu krążenia, Warszawa.
• Straszyński, Koskowski Włodzimierz, PSB: 233–234.
• Green, Professor Dr Włodzimierz Koskowski https://swindonbackgarden.wordpress.com/2010/10/28/professor-dr-wlodzimierz-koskowski/

Materiały internetowe:

• https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82odzimierz_Koskowski#/media/Plik:W%C5%82odzimierz_Koskowski_-_Boles%C5%82aw_Barbacki.jpg